Zlín
Zlín, Czech Republic

In 1894 startte Tomáš Baťa, samen met zijn broer Antonín en zus Anna, de T. & A. Baťa Schoenenfabriek in de Moravische stad Zlín, toen onderdeel van het Oostenrijks-Hongaarse rijk. Het bedrijf groeide, vooral tijdens de Eerste Wereldoorlog, toen het miljoenen paar laarzen leverde aan het Oostenrijks-Hongaarse leger. Tijdens de naoorlogse crisis besloot Tomáš Baťa de prijs van schoenen te halveren, waardoor hij meteen duizenden nieuwe klanten kreeg.

In de periode 1915-1922 werden plannen gemaakt voor een arbeiderskolonie. Aan de rand van de stad verrees uiteindelijk een groot fabriekscomplex met tientallen moderne gebouwen. Het bedrijf bouwde warenhuizen, een hotel, een grote bioscoop, een groot ziekenhuis, schoolgebouwen, wetenschapsgebouwen, filmstudio's en duizenden nieuwe appartementen. Het aantal inwoners steeg sterk: van 4.678 in 1921 tot 37.342 in 1937. Zlín werd omgetoverd tot een supermoderne industriestad, gebouwd volgens moderne stedenbouwkundige concepten.

Tijdens de periode dat Tomáš Baťa burgemeester van Zlín was, van 1923 tot 1932, groeide het aantal werknemers van Baťa in Zlín van 1.800 naar 17.000. Naast miljoenen paren schoenen produceerde Baťa hier ook machines, rubber, chemische en textielproducten, enz. In Tsjechoslowakije en in veel Europese landen groeide het netwerk van Bata schoenenwinkels.

Na de dood van Tomáš Baťa in 1932 bleef het bedrijf groeien, zowel nationaal als internationaal. De Duitse bezetting van Tsjechoslowakije en de Tweede Wereldoorlog stopten de bloei van Baťa's ondernemingen. In 1944 vernietigden Amerikaanse bombardementen een groot deel van de fabrieken in Zlín. Na de oorlog nam het nieuwe communistische regime het management van Zlín en de fabrieken over en nationaliseerde het bedrijf. Ondertussen bleef Bata op wereldwijde schaal groeien (onder leiding van Thomas J. Bata), met hoofdkantoren die waren verhuisd naar Engeland en later naar Toronto, Canada.

Baťa wilde woningen in de natuur en tuinen voor zijn getrouwde personeel. Zlín was zoals veel nieuwe steden ontwikkeld door humanistische industriëlen: de ontwikkeling ervan moest de werknemers gelukkiger en gezonder maken. (Hij verbood blijkbaar ook het planten van groenten in de tuinpercelen om ervoor te zorgen dat zijn arbeiders thuis tot rust kwamen).

Zlín was in zekere zin het kind van twee stedelijke utopieën: De Garden City Movement van Ebenezer Howard en de Franse visie van Le Corbusier op stedelijke moderniteit. Er waren aparte fabriekszones, woonwijken, zones voor openbare gebouwen en gebieden met open ruimte. De wijk Letná was verbonden met het fabriekscomplex en een groene gordel omringde het hele project. Bata maakte de nieuwe woonblokken royaal en omgeven door tuinen. De lonen waren ook royaal en in de jaren 1930 was de werkweek korter dan in de Britse industrieën. Er was sociale steun en onderwijs werd aangemoedigd.

Zlins model voor moderne architectuur was een kubus van ijzerbeton van 6,15 m, gevuld met staal, rode bakstenen, gewapend beton en glas. Dit eenvoudige model werd door Bata's architecten Frantisek Gahura en Vladimír Karfik gebruikt voor alle industriële gebouwen, winkels, scholen, ziekenhuizen, hotels en hostels voor ongetrouwde arbeiders. De kenmerken van de meeste dominante gebouwen in de stad, de grote fabrieken en kantoorgebouwen, zijn meestal gemaakt van ongepleisterd rood metselwerk op een skelet van gewapend beton, met platte daken en stalen kozijnen.